Tablica 12

Historia zapisana w krajobrazie Fiołkowej Góry i jej okolic

W poszukiwaniu wiedzy o historii wybranego terenu sięgamy do źródeł, wertując publikacje w bibliotekach lub przeglądając strony internetowe. Czasem jednak zapominamy, że wiele może nam pomóc połączenie tej wiedzy z uważną obserwacją krajobrazu. Zatem – przyjrzyjmy się bliżej śladom przeszłości.

Dawne i obecne użytkowanie terenu

Okolice Fiołkowej Góry i Sośniej Góry od wieków były użytkowane rolniczo, a na mapach z I połowy XVIII wieku prawie nie ma tu lasu. Co najmniej od początku XIX wieku rolnictwo dzieliło przestrzeń z górnictwem skalnym, a to z uwagi na eksploatację złóż wapienia. Układ dróg tworzyły już wówczas szlaki będące dzisiaj ulicami: Lipcową, Sosnową, Wojska Polskiego i Grudniową. Od tamtego czasu nie nastąpiła też znacząca ekspansja zabudowy – ani od strony Mokrego, ani od strony Bujakowa.

Przez ostatnie wieki niemal nie zmienił się też zasięg Lasu Bujakowskiego, który możemy podziwiać z wieży widokowej na Sośniej Górze, patrząc w stronę południową i południowo-zachodnią. Las ten utracił naturalny grądowy charakter na początku XIX wieku, gdy podjęto intensywny wyrąb starych drzew, w tym dębów, by zastąpić je sosnami. Od tego czasu prowadzono w nim gospodarkę nakierowaną na pozyskiwanie drewna i tak jest po części do dziś. W różnych okresach Las Bujakowski był miejscem wydobycia płytko zalegającego węgla, a po  okresie wielkiego kryzysu lat 20. XX wieku pozostały tam jeszcze biedaszyby i usypiska urobku. Mimo wszystko nie jest to zwykły las gospodarczy, gdyż nigdy nie został wycięty i trwa nieprzerwanie od tysiącleci. Dziś jest on pamiątką po dawnej Puszczy Śląskiej, podobnie jak zadrzewienia towarzyszące wąwozom Jasienicy i jej dopływów, płynących od podnóża Fiołkowej Góry w kierunku Bujakowa i Paniów. W wąwozach tych lepiej niż w Lesie Bujakowskim zachowały się drzewostany o składzie gatunkowym zbliżonym do grądu, z dużym udziałem grabu.   

Park i stawy w Mokrem to pozostałość dóbr rycerskich. Doszczętnie zniszczona została zabudowa pałacowa i gospodarcza, jednak drzewostan jest pozostałością założenia parkowego z początku XIX wieku, a niektóre dęby i buki są jeszcze starsze. Niegdyś na Promnie i jej dopływach, podobnie jak na wielu innych śląskich potokach, zakładano stawy w układzie „paciorkowym”. Taki paciorek stawów istniał też na dawnym dopływie Promny płynącym przez łąki, pola uprawne i park w Mokrem. Pozostałościami tego historycznego układu są dziś staw w Mokrem oraz stawy na terenie Ogrodu Zielonego (Śląskich Kolekcji Siedliskowych) z funkcją pola golfowego.  

Wyrobiska i wapienniki

Dobrze zachowane kamieniołomy, o głębokości nawet do 20 metrów, znajdują się nieopodal ulicy Grudniowej. Ułożone są szeregowo, a do każdego z nich prowadzi oddzielna droga gruntowa. Od końca XIX wieku istniało tu w różnych okresach 9 lub nawet 10 głębokich kamieniołomów, a nieopodal nich wapienniki, czyli piece do wypalania wapna. Zachowało się 8 z nich, z których dwa, pochodzące z początku XX wieku, różniące się od pozostałych kształtem i szczegółami konstrukcyjnymi, zostały pieczołowicie wyremontowane i wyeksponowane w terenie. Towarzyszyły one największemu kamieniołomowi, położonemu na przedłużeniu ulicy Miodowej. Kamieniołom i piece działały aż do końca lat 70. ubiegłego stulecia. Pobliskie usypiska porośnięte krzewami i podrostem drzew to odpady skalne i pozostałości po procesie wypalania wapna.

W okolicach zachowało się wiele innych wyrobisk, których na ogół nie dostrzegamy, gdyż pokryła je roślinność. Kilka płytkich, XIX-wiecznych, o ile nie starszych wyrobisk znajduje się nieopodal ulicy Sosnowej naprzeciwko Fiołkowej Góry, a także na stoku Sośniej Góry między Ogrodem Botanicznym a Bujakowem. Z połowy XIX wieku pochodzą wyrobiska porośnięte czyżniami i lasem na północ od szczytu Fiołkowej Góry oraz największe, miejscami głębokie wyrobisko obejmujące szczytową część i południowy stok Fiołkowej Góry. Był to prawdziwy kamieniołom w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Urobek z najgłębszej części wyrobisk transportowano podziemnym tunelem w stronę ulicy Sosnowej, korzystając z kolejki wąskotorowej. Wejście i wylot tunelu zasypano po II wojnie światowej, zapewne w obawie o bezpieczeństwo ciekawskich. Jeszcze sto lat temu na szczycie Fiołkowej Góry nie było lasu, a co najwyżej kępy drzew! Dzisiejszy las porastający Fiołkową Górę to po części efekt spontanicznej sukcesji roślinnej, a częściowo – nasadzeń drzew, zwłaszcza świerków. W lesie porastającym Fiołkową Górę znaleźć można jeszcze inne, płytsze i mniejsze zagłębienia. Są to stanowiska obronne przygotowane przez polskie wojsko tuż przed wybuchem II wojny światowej i wykorzystane w kampanii wrześniowej 1939 roku. 

Ogród Czerwony u podnóża Fiołkowej Góry

Ogród Czerwony powstał w miejscu dawnych pól uprawnych i łąk. Pas łąk rozciągający się aż do ulicy Grudniowej był pozostałością po potoku, jaki niegdyś spływał do Promny ze wschodniego stoku Fiołkowej Góry. W lesie porastającym Fiołkową Górę do dziś zachowała się pozostałość wąwozu tego potoku, na pierwszy rzut oka trudna do odróżnienia od wyrobisk wapienia. Stawy, jakie utworzono na potrzeby Śląskiego Ogrodu Botanicznego, położone są na dawnej linii tego potoku. Okresowo – po roztopach i większych deszczach – spływa tu nadmiar wód z Fiołkowej Góry oraz z rowu – dawnego dopływu – od strony ulicy Sosnowej. Utworzenie mokradła przy stawach (możemy podziwiać je z kładki) było celowym nawiązaniem do historii miejsca. Świadkami tej historii są piękne stare dęby rosnące nad mokradłem, których obecność była już zaznaczona na XIX-wiecznych mapach. Możemy się domyślać, że ich funkcją było zarówno urozmaicenie rolniczego krajobrazu, jak i zapewnienie schronienia przed słońcem ludziom odpoczywającym po ciężkiej pracy w polu lub wypasanym zwierzętom. 

Ogród Żółty na Sośniej Górze – zaadaptowany teren powojskowy

Podczas spaceru po Ogrodzie Żółtym uważny obserwator zobaczy wykopy, rowy, nasypy i częściowo skryte pod ziemią bunkry. Są one pamiątką po funkcjonującej tu do lat 90. XX wieku jednostce wojsk rakietowych. Pod polaną, na której odbywają się pikniki, skrywają się dawne silosy rakietowe wykorzystywane dziś jako magazyn i garaż na pojazdy techniczne.

Ścieżka edukacyjna na Fiołkowej Górze – dawny lokalny szlak

Bacznych obserwatorów okolicy zadziwia symetria układu śródpolnego zadrzewienia. Można odnieść wrażenie, że spaceruje się specjalnie nasadzoną, starą aleją. Regularność rosnących drzew, głównie dębów, grabów i jesionów potwierdza fakt, że tędy właśnie w przeszłości biegła lokalna droga. Służyła ona zapewne głównie do dojścia i dojazdu na pola od strony Mokrego, ale także, o czym świadczą niektóre mapy z I połowy XIX wieku, była skrótem łączącym osadę na Sośniej Górze ze Śmiłowicami – jako alternatywa dla głównego szlaku dzisiejszych ulic Sosnowej i Grudniowej. Ścieżka ta zyskała zapewne na znaczeniu, gdy w północnej części Fiołkowej Góry zaczęto wydobywać skałę wapienną.

Znaczenie komunikacyjne ścieżki prawdopodobnie zmalało na początku XX wieku, gdy zakończyła się eksploatacja płytkich wyrobisk w północnej części Fiołkowej Góry – urobek z jej południowej części zaczęto transportować podziemnym tunelem, a głównym miejscem pozyskania wapienia i jego przeróbki stały się kamieniołomy i wapienniki w rejonie ulic Grudniowej i Miodowej. Dziś nie korzystają z niej także i rolnicy, gdyż wygodniejszy dojazd do pól mają zapewniony od strony wapienników i ulicy Sosnowej.